Co to jest kortyzol? Kompleksowy przewodnik po funkcjach, poziomach i wpływie na zdrowie

Kortyzol, nazywany hormonem stresu, odpowiada za wiele funkcji w organizmie. Zarówno podwyższony poziom kortyzolu jak i niedobór hormonu stresu może powodować liczne objawy, wpływające na samopoczucie i zdrowie ogólne. Jak wygląda badanie poziomu kortyzolu, jakie są przyczyny jego nieprawidłowego stężenia i jakie są sposoby na regulację poziomu kortyzolu?

Co to jest kortyzol?

Kortyzol jest hormonem steroidowym produkowanym przez nadnercza, które znajdują się na górze nerek. Jest często nazywany „hormonem stresu”, ponieważ odgrywa ważną rolę w reakcjach organizmu na stres, w tym w mechanizmie „walcz lub uciekaj”. Kortyzol pomaga przygotować organizm do szybkiej reakcji na zagrożenie, wpływając na wiele procesów fizjologicznych. W następnym akapicie przyjrzymy się głównym funkcjom kortyzolu w organizmie i jego wpływowi na zdrowie.

Jakie funkcje pełni kortyzol w organizm zdrowie?

Kortyzol wpływa na metabolizm glukozy, tłuszczów i białek. Jest również odpowiedzialny za kontrolę ciśnienia krwi oraz modulację odpowiedzi immunologicznej. W sytuacjach stresowych kortyzol zwiększa dostępność glukozy dla mózgu, zasilając go w energię. To niezbędne dla efektywnego radzenia sobie z zagrożeniami. Jednocześnie wpływa na tłumienie tych funkcji fizjologicznych, które nie są bezpośrednio związane z przetrwaniem.

Jak kształtują się wartości referencyjne stężenia kortyzolu oraz jak pory dnia wpływają na jego poziom?
 

Jakie są normalne poziomy kortyzolu?

Stężenie kortyzolu uzależnione jest od rytmu dobowego i może różnić się w ciągu dnia. Oto typowe normy kortyzolu w surowicy w różnych porach dnia.

• W godzinach porannych (godz. 8.00) poziom kortyzolu jest najwyższy i wynosi zazwyczaj od 138 do 635 nmol/l (5–23 μg/dl).

• Po południu (godz. 16.00) hormon stresu zaczyna spadać, a jego stężenie w surowicy powinno mieścić się w zakresie od 80 do 440 nmol/l (3–16 μg/dl). 

• Wieczorem (godz. 20.00): poziom kortyzolu powinien wynosić ≤50% wartości porannej.

• Późną nocą (godz. 24.00): kortyzol osiąga swoje najniższe stężenie, które jest zwykle ≤50 nmol/l (≤1,8 μg/dl).

Wzrost poziomu kortyzolu we krwi następuje w godzinach porannych, zaraz po przebudzeniu. Dzięki temu organizm jest w stanie rozpocząć pracę na „pełnych obrotach” i przygotować do aktywnego dnia. Poziom hormonu stresu stopniowo spada w ciągu dnia i jest najniższy w nocy, umożliwiając sen i regenerację organizmu podczas snu. Zrozumienie cyklu dobowego kortyzolu i wartości referencyjnych jest ważne z perspektywy zarządzania poziomem stresu, oraz zdrowiem ogólnym.
 

Jakie są przyczyny podwyższonego poziomu kortyzolu?

Podwyższenie stężenia kortyzolu we krwi (tzw. nadmiar kortyzolu) może być wynikiem poważnych chorób oraz czynników związanych z trybem życia i otoczeniem.

Na wzrost stężenia kortyzolu wpływa m.in. długotrwały wysiłek fizyczny i wysoki poziom stresu. Organizm intensywnie produkuje ten hormon w odpowiedzi na wymagające sytuacje. Inną przyczyną wysokiego poziomu kortyzolu we krwi może być endogenny Zespół Cushinga.  Najczęściej występuje w wyniku nadmiernego wydzielanie ACTH. Hormon adrenokortykotropowy stymuluje nadnercza do produkcji kortyzolu. Do wydzielania ACTH dochodzi w przebiegu takich chorób jak:

• gruczolak przysadki – to najczęstsza przyczyna wpływająca na nadmiar kortyzolu, odpowiadająca za około 90% przypadków;

• nowotwory ektopowe – takie jak rak płuc, rak tarczycy czy guz nadnerczy, które również mogą powodować wydzielanie ACTH i stanowią około 10% przypadków.

Podwyższony poziom kortyzolu bywa także efektem długotrwałego leczenia glikokortykosteroidami – stosowanie leków steroidowych, na przykład w terapii przeciwzapalnej, może prowadzić do objawów egzogennego zespołu Cushinga.
 

Jakie są objawy wysokiego poziomu kortyzolu?

Objawy nadmiaru kortyzolu mogą wpływać na jakość życia i zdrowie ogólne. Wysoki poziom kortyzolu manifestuje się na wiele sposobów. Do najczęstszych objawów należy przyrost masy ciała – szczególnie w okolicach twarzy (tzw. „księżyc w pełni”), szyi (tzw. „bawoli kark”) oraz brzucha. Często dochodzi do odkładania się tkanki tłuszczowej w tych rejonach, przy jednoczesnym zaniku tkanki mięśniowej w kończynach. 

Hormon stresu zwiększa działanie adrenaliny, powodując nadciśnienie tętnicze krwi. Może to prowadzić do bólu i zwrtotów głowy oraz uczucia ogólnego dyskomfortu. Zwiększone stężenie kortyzolu odpowiada za zwiększenie stężenia glukozy, czego konsekwencją może być cukrzyca. Hormon stresu wpływa na rozpad białek mięśniowych, prowadząc do osłabienia i utraty masy mięśniowej i osłabienia mięśni. Długotrwałe wysokie stężenie tego hormonu może prowadzić do osłabienia kości i zwiększonego ryzyka złamań.

Podwyższony kortyzol daje nieprzyjemne objawy, które utrudniają codzienne funkcjonowanie. Dlatego trzeba dążyć do tego, aby obniżyć poziom kortyzolu i przywrócić go do prawidłowych wartości.
 

Jakie są przyczyny niskiego poziomu kortyzolu?

Obniżenie poziomu kortyzolu może wynikać z terapii lekowych, chorób przewlekłych i ogólnoustrojowych.

• Choroba Addisona – to pierwotna niedoczynność kory nadnerczy, która może być spowodowana reakcją autoimmunologiczną, gruźlicą lub innymi infekcjami. W jej przebiegu kora nadnerczy nie produkuje wystarczającej ilości hormonów, w tym kortyzolu.
• Wtórna niewydolność nadnerczy – jedną z przyczyn jest nieprawidłowe funkcjonowanie przysadki mózgowej, która nie wydziela odpowiedniej ilości ACTH, stymulującego nadnercza do produkcji kortyzolu.

• Infekcje, takie jak  gruźlica, mogą uszkodzić nadnercza, prowadząc do zmniejszonej produkcji kortyzolu.

• Nagłe odstawienie kortykosteroidów – osoby, które nagle przestają przyjmować leki kortykosteroidowe, mogą doświadczyć niskiego poziomu kortyzolu, ponieważ organizm nie zdążył jeszcze wznowić naturalnej produkcji tego hormonu.

Warto też poznać objawy, które mogą wskazywać na niski poziom kortyzolu.
 

Jakie są objawy niskiego poziomu kortyzolu?

Symptomy wskazujące na obniżony poziom kortyzolu mogą manifestować się ogólnoustrojowo, na skórze i układowo. 

Kryzys nadnerczowy objawia się hipotonią (niskim ciśnieniem tętniczym krwi) i wstrząsem, który występuje w ponad 90% przypadków. Hipoglikemia (niski poziom cukru we krwi) jest także jednym z objawów. Inne objawy ogólne to osłabienie, zmęczenie, senność, utrata apetytu, nudności, wymioty, bóle brzucha, spadek masy ciała oraz utrata siły mięśniowej. Na skórze mogą wystąpić hiperpigmentacja, czyli ciemne plamy, szczególnie na obszarach narażonych na słońce i w fałdach skórnych.

Objawy neuropsychiatryczne mogą obejmować zaburzenia nastroju, stany depresyjne i lękowe, dezorientację oraz zmniejszenie świadomości. Ze strony układu pokarmowego mogą pojawić się biegunka, zaparcia oraz bóle brzucha. Problemy z ciśnieniem krwi, szczególnie zmiany ciśnienia przy zmianie pozycji ciała, także mogą wystąpić. Dodatkowo mogą występować hiponatremia (niski poziom sodu we krwi) i hiperkaliemia (wysoki poziom potasu we krwi).

Znając objawy zarówno podwyższonego, jak i zbyt niskiego poziomu hormonu stresu oraz potencjalne przyczyny takiego stanu, warto dowiedzieć się, jakie badania mierzą poziom kortyzolu.
 

Jakie badania mierzą poziom kortyzolu?

Badanie poziomu kortyzolu przeprowadza się za pomocą testów krwi, moczu i śliny. Testy krwi są zazwyczaj wykonywane dwukrotnie w ciągu dnia – rano oraz po południu lub wieczorem. Stężenie kortyzolu we krwi oznaczane jest najczęściej metodami radioimmunologicznymi lub chemiluminometrycznymi i powinno być wykonane o różnych porach dnia, aby ocenić rytm dobowy, co może wskazywać na zaburzenia, takie jak zespół Cushinga. 

Badanie stężenia kortyzolu w moczu jest pomocny w diagnozowaniu nadmiaru kortyzolu. Stosowane metody oznaczania to HPLC oraz metody immunochemiczne, co jest szczególnie użyteczne w diagnostyce zespołu Cushinga.

Badanie kortyzolu w ślinie, przeprowadzane późnym wieczorem, jest stosowane do oceny hiperkortyzolemii i różnicowania jej przyczyn. Ta metoda jest mniej inwazyjna i skuteczna w diagnostyce endogennego zespołu Cushinga. Badanie kortyzolu w ślinie pozwala określić, czy występuje niedobór, czy nadmiar kortyzolu, co jest istotne w diagnozowaniu chorób związanych z nieprawidłowym poziomem hormonu stresu.

Badania kortyzolu we krwi, ślinie czy w moczu pozwalają na określenie, czy występuje niedobór kortyzolu, czy nadmiar. Jakie choroby są związane z nieprawidłowym poziomem hormonu stresu?
 

Jakie choroby są związane z nieprawidłowym poziomem kortyzolu?

Podwyższony lub obniżony kortyzol we krwi może być skorelowany z występowaniem wielu chorób.

Najczęściej diagnozowane schorzenia wpływające na nadmiar kortyzolu to zespół objawów klinicznych, nazywany zespołem Cushinga. Występuje w postaci endogennej lub egzogennej.

Zespół Cushinga endogenny to przewlekła hiperkortyzolemia, która może być spowodowana nadmierną produkcją kortyzolu przez nadnercza lub nadmierną produkcję ACTH przez przysadkę mózgową. Egzogenny Zespół Cushinga spowodowany jest długotrwałym stosowaniem glikokortykosteroidów, które są stosowane w leczeniu różnych stanów zapalnych i chorób autoimmunologicznych.
 

Choroby a niedobór kortyzolu we krwi

Niedobór kortyzolu we krwi może być związany z nieprawidłową pracą nadnerczy.

Choroba Addisona to pierwotna niewydolność kory nadnerczy, w której nadnercza nie produkują wystarczającej ilości hormonu stresu i/lub aldosteronu. Objawy to przewlekłe zmęczenie, utrata masy ciała, niskie ciśnienie krwi, hipoglikemia, hiperpigmentacja skóry oraz zaburzenia równowagi elektrolitowej.

Inną przypadłością jest ostra niewydolność nadnerczy. Charakteryzuje się ciężkim niedoborem kortyzolu, który może być spowodowany nagłym odstawieniem leków glikokortykosteroidowych, ciężkim stresem czy infekcjami.
 

Jak można kontrolować poziom kortyzolu?

Istnieje kilka metod, które pomagają kontrolować poziom kortyzolu i zwykle wiążą się z utrzymaniem równowagi psychofizycznej oraz dbałością o dobrostan. Techniki relaksacyjne, takie jak medytacja i ćwiczenia oddechowe, mogą pomóc w redukcji stresu i obniżeniu poziomu kortyzolu. Regularna aktywność fizyczna poprawia ogólne samopoczucie i wspomaga regulację gospodarki hormonalnej. Zdrowa dieta wspiera równowagę hormonalną i ogólne zdrowie. Warto również znaleźć indywidualny sposób radzenia sobie w sytuacjach stresowych, a jeśli to możliwe, unikać stresu i nadmiernie obciążającego wysiłku fizycznego.

W niektórych przypadkach może być również konieczne leczenie farmakologiczne lub chirurgiczne, zwłaszcza gdy za zwiększony poziom kortyzolu odpowiada zespół Cushinga lub inne poważne schorzenia. Leczenie może obejmować leki obniżające poziom kortyzolu, terapie mające na celu leczenie podstawowej choroby lub, w niektórych przypadkach, interwencje chirurgiczne, jeśli są wskazane